қызыл

I

зат. г е о г р. Топырағы, тасы қызғылттау жер. – Жоқ, сері аға, адасып кетерсіз, бұл арада шоқ қ ы з ы л д а р көп, бір-бірінен айнымайды (С.Жүнісов, Ақан сері 2, 303). Ол «Бұзау өлген» қ ы з ы л ы н а шыға беріп, бұйдасын іріккен (Ж.Нәжімеденов, Кішкентай, 186).

II

Қызыл арақ. сөйл. Шарап (вино) осылай да аталынады. Қызыл ат. Ақ түсті ат. Қ ы з ы л а т қартайса алдымен басын бірте-бірте қоңырқай теңбіл басады (Қаз. этнография., 2, 524). Қызыл аяқ балшықшы. зоол. Балшықшы құсының аяғы қызыл түсті түрі. Бұлар қоқиқаз, бірқазан, ақ құтан, теңіз кептері, сарыторғай, қ ы з ы л а я қ б а л ш ы қ т ы, шыпылдақ және басқалар (Қорғалжың, 23). Қызыл бет. Беті қызыл адам . Шалғынбаев ақ құба өңіне қою қара қасы мен қиылған қара мұрты жарасқан, қ ы з ы л б е т, өңсіз, жертесер пысық кісі (Ә.Байбол, Теміржол., 228). Қызыл бидай. Дәні қызыл түсті бидай сорты. Төмен егін жоқ. Қ ы з ы л б и д а й д ы ң өзі көк найзадай (М.Әуезов, Шығ., 6, 101). Қызыл кірпіш. Қызыл түсті кірпіш. Өзім ес білгенде бұл өңірден ағаш үй, қ ы з ы л к і р п і ш үй дегенді көрген емеспін. Жүмекеңнің үйі ғана шикі кірпіштен қаланған (З.Ақышев, Ақбел асуы, 7). Тек әр жерде түрлі түсті әйнек, қ ы з ы л к і р п і ш сынықтары кездеседі (С.Байжанов, Ақ маржан, 73). Қызыл қайың. Қайыңның қабығы қызыл қоңыр түсті түрі. Қ ы з ы л қ а й ы ң сирек кездесетін эндемик түрге жатады (Қаз. табиғ., 3, 219). Қызыл қашаған. ихтиол. Ускуч балығын қазақтар осылай атайды. Атап айтқанда, жергілікті тұрғындар «қ ы з ы л қ а ш а ғ а н» деп атап кеткен ускуч, хармус, тасбас ойнақ салады (Соц. Қаз., 22.02. 1977, 4). Қызыл құмырсқа. Құмырсқаның қызыл түсті түрі. Қала сыртындағы үйлерге мұнымен қатар қара құмырсқа немесе қ ы з ы л қ ұ м ы р с қ а л а р да әуес келеді (Шаңырақ, 54). Қоқым арасынан қылтиып шығып келе жатқан қ ы з ы л қ ұ м ы р с қ а н ы бағдарлап, оны шыбықтың бойымен өткізбекке әрекеттенді (Д.Амантай, Әңгім., 75). Қызыл өңеш болды. Отты үрлейүрлей тамағы ауырып қалды. Шақпақ жағып жібердім, қуға түсті, Тұтандырып алуым болды күшті. Қ ы з ы л ө ң е ш б о л ғ а н д а азар жанып, Соған шейін асығып, ішім пысты (Шәкәрім, Шығ., 93). Қызыл сойыл. Сойылы қолынан түспеген қандықол ұры. Нағыз тоқымы кеппес, қ ы з ы л с о й ы л ұры болды ғой кезінде (Н.Мұраталиев, Үміт, 39). Қызыл соқты. жерг. Ызғарлы, суық жел соқты. Кеш болса өзен бойын қуалай қ ы з ы л с о ғ а т ы н әдеті (Қ.Ысқақ, Тұйық, 81). Қызыл тобық болды. Ылғи су кешіп, тобығы қызарып жүрді. Жыл он екі ай ел көрмей, тентіреп теңіз асып жүрсе де, қ ы з ы л т о б ы қ б о п күн-түн су кешсе де, еңбегі бір жанбай қойды (Ә.Нұрпейісов, Соңғы., 43). Көз ашқалы қ ы з ы л т о б ы қ б о п су кешкен балықшылардай сендер енді осы елдің қылқандай қыздарына ау қаратпақсыңдар ғой (Бұл да, 404). Қызыл түзген бот. Түзген өсімдігінің қызыл түсті түрі. Сексеуіл мен қ ы з ы л т ү з г е н қызулы, пеш жылдам қызып, ас тез піседі деп мақтады әлгі сары тұра қатын (Ә.Нұрпейісов, Күйреу, 103). Қызыл уылдырық. Қызыл балықтың қызыл түсті уылдырығы. Ұлмекен керегінің бәрін тапқан, қ ы з ы л у ы л д ы р ы қ, қара уылдырық, тресканың бауыры, қымыз, шұбат – бәрі бар (Ә.Тарази, Тасжарған, 49). Қызыл үйрек. Қанатының ұшы, аяғы, тұмсығы қара, басқа жері қызыл қоңыр түсті үйрек. Қ ы з ы л ү й р е к таулы, көлді жерлердегі тас арасын мекендеп, өсімдік жапырақтарымен, дәнімен және ұсақ жәндіктермен қоректенеді (Қаз. табиғ., 3, 236). Қызыл шай. Қызыл болып шығатын қағаз шай. Шайда неше түрлі болады: күрең шай, құлақасқа шай, қ ы з ы л ш а й (Т.Кененқызы, Кенен, 47). Қызыл шеке болды. Жанжалдасты, төбелесті. Үшеуі үнсіз келеді. Үндесе қ ы з ы л ш е к е б о л ы п төбелесетіндей (О.Бөкеев, Ән салады.., 76).